Erfgoed van de Week | Een verborgen gang ontdekt
In dit artikel:
Bij Kalverstraat 158 in Amsterdam is tijdens een actuele verbouwing een zeventiende-eeuwse gang opnieuw aan het licht gekomen. Gemeentelijke bouwhistorici en archeologen ontdekten de doorgang toen voorzetwanden en verlaagde plafonds werden verwijderd en de kelder voor funderingsherstel werd uitgegraven. Onder de moderne afwerkingen kwamen een oude houtconstructie, een klinkerpad en delen van een natuurstenen trap tevoorschijn; in het achterhuis werden ook muren met achttiende-eeuwse witte tegeltjes aangetroffen. Deze vondsten maken het mogelijk de bouwgeschiedenis van het pand gedetailleerd te reconstrueren.
Kalverstraat 158 toont lagen van bewoning en verbouwing: de huidige voorgevel en het dak dateren uit het begin van de negentiende eeuw, maar achter die gevel zijn restanten van een huis uit circa 1597–1625 zichtbaar. Op veel oudere stadsplattegronden staat al een voorganger vermeld (1538/1544). Langs de linker zijgevel liep oorspronkelijk een gang naar het lager gelegen Doelenterrein achter de Kalverstraat; die gang gaf toegang tot een achterhuis dat in de achttiende eeuw was opgedeeld in vier kleine woningen. In 1718 werd het pand vermeld onder de naam ‘De Drie Zwaantjes’ en op een Burgerwijkkaart uit 1732–1746 is de gang gekarteerd als de ‘Swaane gang’.
Historisch functioneren en verandering: aanvankelijk lag de gang vrij en verleende buitenruimte naar het achterterrein. Toen het voorhuis tussen 1597 en 1625 vernieuwd werd, werd die doorgang overbouwd en kwam hij in het souterrain te liggen. De voorgevel had een houten pui met links een lage deur en een natuurstenen trapje om het hoogteverschil met de straat te overbruggen. Het souterrain bestond uit twee delen: een zeer lage eerste strook (waar gebukt moest worden) en een tweede deel met bijna stahoogte dat uitkwam bij de voordeuren van de vier achterwoningen. Vanwege gebrek aan daglicht werd de linkerwand witgepleisterd en plaatste men grote ramen in de woningen.
In de loop der eeuwen verloor de gang zijn functie en raakte hij onzichtbaar. In de achttiende eeuw vonden gevel- en balklaagwijzigingen plaats; in de negentiende eeuw kwam er een extra verdieping en een nieuw dak. Uiteindelijk werden vloerniveaus gelijkgetrokken met de straat en werd de bewoning van het achterhuis beëindigd. Tussen 1918 en 1973 verdwenen herkenbare sporen aan de Kalverstraat vrijwel geheel uit het straatbeeld — tot de recente verbouwing deze archieflagen weer blootlegde.
De vondst illustreert hoe Amsterdamse stegen en gangen (soms overbouwd en soms publiek van aard) de stadsstructuur bepaalden en tegelijk plekken boden aan de armere stadsbewoners. Het onderzoek aan Kalverstraat 158 levert concrete bewijzen van die gelaagdheid en van veranderende woonfuncties door vier eeuwen heen. De ontdekking is gedocumenteerd in de rubriek ‘Erfgoed van de Week’ van Monumenten en Archeologie; het artikel is geschreven door Michel van Dam en aanvullend materiaal is beschikbaar via de gemeentelijke erfgoedkanalen.